Zoeken naar zingeving en de invloed van Spinoza op Helene Kröller Müller

Zoeken naar zingeving was de drijvende kracht achter Helene Kröller-Müllers persoonlijke leven en verzameling.

Helenes motto: geest en materie zijn één

Spiritus et Materia Unum betekent geest en materie zijn één. Dit embleem op de gevel van het museum is vormgegeven door de Belgische kunstenaar en architect Henry van de Velde. Het is het levensmotto van Helene Kröller-Müller (1869-1939), een van Nederlands belangrijkste en meest vooruitstrevende kunstverzamelaars. Voor veel bezoekers van het Kröller-Müller Museum is de relatie met spiritualiteit en filosofie niet meteen duidelijk. Toch is het een van de belangrijkste fundamenten waarop de collectie is gebouwd.

Het embleem op de gevel, van Henry van de Velde (foto: website Kröller Müller museum)

Kunst als sleutel tot de ziel

Als tiener maakt Helene op school in Düsseldorf kennis met literatuur van grote Duitse schrijvers en filosofen als Lessing, Goethe en Schiller. Zij vonden het zelf nadenken belangrijker dan geloven en streefden naar vrijheid en vooruitgang in de hele samenleving. Deze manier van denken was voor Helene een openbaring en leidde tot twijfels over het geloof.

Na een lange zoektocht naar andere vormen van spiritualiteit en zingeving in haar leven vindt Helene op 36-jarige leeftijd in de kunst de sleutel tot de wereld van de ziel. Via de lessen kunstbeschouwing van H.P. Bremmer [1] raakt zij in de ban van de filosofie van de 17e-eeuwse Nederlandse filosoof Spinoza. De kern van Spinoza’s leer, het zoeken van God in al het aardse, staat aan de basis van haar levensmotto.

De tentoonstelling slaagt er in om het spirituele enthousiasme van Helene Kröller Müller door de getoonde kunst over te brengen. En de relatie met Spinoza?

Bij de ingang van de tentoonstelling staat een houten Christuskop die Helene haar Christus-Spinoza noemde.

Bij schilderijen van Piet Mondriaan vermeldt de zaaltekst:

Piet Mondriaans interesse voor theosofie is cruciaal voor de ontwikkeling van zijn werk. Volgens deze religieuze filosofie ligt aan de  waarneembare, chaotische wereld een goddelijke of universele orde  ten grondslag waarin de relatie tussen de mens en de kosmos, tussen  het aardse en het hogere, het materiële en het spirituele volmaakt in harmonie is. Aanvankelijk zoekt Mondriaan naar vergeestelijking in zijn  landschappen. Maar gaandeweg raakt hij ervan overtuigd dat abstracte  kunst, door het samenspel van ritme en verhoudingen van lijnen, kleuren  en vormen, een spirituele ervaring kan geven. Zijn doel is het natuurlijke  te deconstrueren en het volgens de geest te reconstrueren om 'de  schoonheid van het leven visueel, tastbaar en ervaarbaar maken'.