Verslag van de cursus over de Cogitata Metaphysica door Henri Krop
Verslagen
In drie zaterdagmiddagen gaf prof. Henri Krop in het voorjaar van 2023 voor de Spinozakring Soest een cursus over het eerste werk van Spinoza: Commentaar op de Beginselen van de Wijsbegeerte van Descartes (Principia Philosophiae Cartesianae, PPC) samengebundeld met de Metafysische gedachten (Cogitata Metaphysica, CM).
Dit boek is in de loop van de tijd onderbelicht. Er zijn maar twee Nederlandse vertalingen: één van Balling net nadat het geschreven was in 1663 en Akkerman (1982). Er is ook weinig op gestudeerd (er zijn slechts enkele proefschriften en geen bekende publicaties). Toch is het een interessant werk. Spinoza heeft het bedoeld als een uiteenzetting van de Principia van Descartes voor een student die bij hem in huis woonde, Johannes Casearius. Spinoza legt het uit volgens de meetkundige methode. Hij deed daar toen dus al ervaring mee op voor zijn latere Ethica. Maar en passant zijn er toch ook al basisideeën van Spinoza in herkenbaar zoals het determinisme en de complete afhankelijkheid van God, de afwijzing van de vrije wil, het concept van de ene substantie en de centrale plaats van de conatus.
Henri Krop legde de grote lijnen uit en we lazen stukken gezamenlijk. In de PPC legt hij Spinoza zo zuiver mogelijk de gedachten van Descartes uit. In de CM schemeren meer de gedachten van Spinoza zelf door. Het werk is verder van belang voor het historisch inzicht: Spinoza kreeg door dit werk een benoeming voor een hoogleraarspost aangeboden (die hij weigerde), we krijgen inzicht in de ontwikkelingsgang van Spinoza, we begrijpen hoe Spinoza omging met zijn vriendenkring (zodra het geschreven was werd het vertaald in het Nederlands om het te kunnen bespreken in collegiantenkringen).
Aan de hand van dit boek legde Henri uit hoe Spinoza stond tegenover fysica en metafysica. Spinoza heeft geen boek over fysica geschreven i.t.t. ander filosofen uit zijn tijd (Descartes, Hobbes, Leibniz, Newton). Dit werk is het enige waar hij het over fysica heeft.Het begrip metafysica (“overnatuurkunde”) komt in de Ethica en andere latere werken van Spinoza niet voor. Voor Spinoza is er geen andere werkelijkheid dan de natuur en die wordt bestudeerd in de fysica. Spinoza heeft afscheid genomen van de metafysica omdat het voor hem geen betekenis heeft.
Descartes beschrijft de metafysica wel. De hele werkelijkheid wordt door Descartes beschreven als een boom. De wortels worden bestudeerd in de metafysica (deel 1 van de Principia), de stam is de fysica (deel 2: de wetten van de beweging), de takken en bladeren zijn de kennis (deel 3: het zichtbare deel van het universum, kennis en wetenschap).
Het uitgangspunt van Descartes’ metafysica betreft een dubbele gedachte:
Aan de ene kant is de metafysica de wetenschap die voorafgaat aan de wetenschap. Het beschouwt de grondslagen van ons kennen: het cogito, het waarheidscriterium en tegelijkertijd het bestaan van een God die de kennis van de werkelijkheid voor ons mogelijk maakt. Aan de andere kant gaat het, in zijn meditaties, ook over de eerste wijsbegeerte, over de werkelijkheid die niet materieel is, dat is God en de ziel.
In de CM behandelt Spinoza belangrijke basisbeginselen van zijn eigen en Descartes’ filosofie:
Descartes maakte al onderscheid tussen dat wat je waarneemt en de werkelijkheid. De ware kennis komt tot stand via het denken, dus de rede. Dit thema herkennen we ook bij Spinoza (1e en 2e kennissoort). Ook Descartes’ gedachte dat alles voortkomt uit God neemt Spinoza over.
Verder komen een aantal, voor Spinoza belangrijke, basisgedachten aan de orde. Zoals het verschil tussen essentie en existentie (wezen en bestaan): bij God vallen die samen, bij de modi, waaronder de mensen, verschillen ze. Gedachten over tijd, duur en eeuwigheid. Gedachten over goed en kwaad (het goede en het kwade bestaat niet. Goed en kwaad zijn slechts relatieve begrippen).
Over werkelijke dingen en gedachteconstructies. Over leven en conatus: Spinoza beschrijft “leven” als de kracht waarin dingen in hun bestaan volharden m.a.w. een conatus hebben. Dat betekent dat het begrip leven bij Spinoza omvattender is dan in ons taalgebruik want ook b.v. een steen heeft een conatus.
Verder komen een aantal, voor Spinoza belangrijke, basisgedachten aan de orde. Zoals het verschil tussen essentie en existentie (wezen en bestaan): bij God vallen die samen, bij de modi, waaronder de mensen, verschillen ze. Gedachten over tijd, duur en eeuwigheid. Gedachten over goed en kwaad (het goede en het kwade bestaat niet. Goed en kwaad zijn slechts relatieve begrippen).
Over werkelijke dingen en gedachteconstructies. Over leven en conatus: Spinoza beschrijft “leven” als de kracht waarin dingen in hun bestaan volharden m.a.w. een conatus hebben. Dat betekent dat het begrip leven bij Spinoza omvattender is dan in ons taalgebruik want ook b.v. een steen heeft een conatus.
Het was in deze cursus boeiend om te zien hoe Spinoza in zijn vroege geschriften bezig is met de basisbegrippen die hem later tot zijn volwassen filosofie brengen.
Een uitgebreid verslag van de cursus vindt u hier. Met dank aan Dick Blaauboer.
16 augustus 2023